Nga Marian Shestani

Zef Zorba (1920–1993), një emër i veçantë në letërsinë shqipe, qëndron përkrah figurave të mëdha si Martin Camaj, si një ndër poetët e parë hermetikë shqiptarë. Në një kohë të izolimit total dhe shtypjeje politike, Zorba zgjodhi heshtjen krijuese, duke u bërë një disident i përmasave estetike, jo politike.

Në librin e tij “Buzë të ngrime në gaz”, Zorba paraqitet si një poet që, edhe pse i mbyllur brenda kufijve të vendit, arrin të ecë hap pas hapi me kohën letrare perëndimore. Vargjet e tij të ndërlikuara dhe stilistikisht të sofistikuara kërkojnë një lexues të përgatitur estetikisht, duke e pozicionuar atë larg traditës klasike shqiptare.

Studiuesi Ardian Ndreca e konsideron Zorbën, bashkë me Camajn, si një ndër të vetmit poetë hermetikë të mirëfilltë në letërsinë bashkëkohore shqiptare. Vepra e tij, ndonëse u botua vetëm pas vitit 1994 nga Stefan Çapaliku, është shkruar dekada më parë dhe mbeti e panjohur për publikun për shkak të censurës së kohës. Megjithatë, Zorba nuk hoqi dorë nga thellësia artistike, duke krijuar një poezi që i jepte shpirtit lirinë që mungonte në jetën reale.

Në vitin 1996, ai u nderua me çmimin “Martin Camaj” për përmbledhjen poetike “Buzë të ngrime në gaz”, me motivacionin se “i përket një rrethi të vogël shkrimtarësh në Shqipëri që ruajtën dhe ringjallën vazhdimësinë e letërsisë së mirëfilltë shqiptare, përkrah emrave si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli dhe Ernest Koliqi”.

Zef Zorba ka kontribuar edhe në fushën e libretit operistik. Ai është autor i libretit të operës “Rozafa”, me muzikë të kompozitorit të talentuar shkodran Ndoc Pistulli. Kjo vepër, e cila nuk arriti të vihej në skenë për shkak të diktaturës, mbetet një pasuri e fshehur e artit shqiptar.

Opera “Rozafa” përshkohet nga elementë të fuqishëm muzikorë si arie, duete, kuartete, korale dhe pjesë orkestrale që i japin jetë ngjarjeve të legjendës. Muzika e Pistullit vlerësohet për tingëllimin modern dhe orkestracionin mjeshtëror, që krijon një përjetim artistik unik për publikun.

Legjenda e Rozafës në këtë vepër nuk është thjesht përsëritje folklori – ajo përjetohet si metaforë e sakrificës për liri, duke kulmuar me vargje si:

“Trupin k’tu muromani / veç gjijtë m’i lini jashtë / e djalë mbas djalit / në gjijtë e mij luftaë / t’ushqehën me liri! / Muromëni… / Kalaja përmbi mue t’naltohet”.

Ky bashkëpunim mes Zef Zorbës dhe Ndoc Pistullit mbetet një dëshmi e fuqisë krijuese në kohë errësire – një akt rezistence artistike që sot meriton vëmendjen dhe vlerësimin e duhur në historinë e kulturës shqiptare.